सप्तरंगी इंद्रधनुष्यात का नसतो काळा आणि पांढरा रंग? त्यामागचे वैज्ञानिक कारण आहे चित्तवेधक

इंद्रधनुष्य… सप्तरंगांनी भरलेलं इंद्रधनुष्य कोणाला पाहायला आवडत नाही. पाऊस पडताना सूर्यप्रकाश निघाला तर पावसाच्या पाण्याच्या थेंबाशी सूर्याचे किरण धडकते आणि आकाशात इंद्रधनुष्य बनते. नेत्रदीपक असे इंद्रधनुष्य सात रंगांनी बनलेले असते, हे संपूर्ण जग जाणते. परंतु या इंद्रधनुष्यात काळा, राखाडी किंवा तपकिरी रंग नसतो. असे का? तर यामागचे वैज्ञानिक कारण आपण येथे जाणून घेणार आहोत.

सूर्यापासून येणारा प्रकाश आपल्याला पांढरा दिसतो. पण हा प्रकाश अनेक रंगांनी बनलेला असतो. जेव्हा प्रकाश पाण्याच्या थेंबामधून जातो तेव्हा प्रिझम इफेक्टमुळे (Prism Effect) आपल्याला सात रंग दिसतात. इंद्रधनुष्यातील (Rainbow) रंगांची Wavelength वेगवेगळी असते. प्रकाश समुद्रातील लाटांसारखा वाहतो, जसे लाटा उठतात आणि समुद्रात पडतात. या लहरींची स्वतःची लांबी आणि रुंदी असते, त्याला Wavelength म्हणतात.

या लहरींना आपण दृश्यमान वर्णपट (Visible Spectrum) म्हणतो. म्हणजेच, इंद्रधनुष्यातील सर्वात लहान Wavelength जांभळ्या रंगाची (Voilet) असते, तर लाल रंगाची (Red) Wavelength सर्वात मोठी असते. जेव्हा पांढरा प्रकाश पाण्याच्या थेंबाशी आदळतो, तेव्हा त्याचे अपवर्तन (Refraction) होते. म्हणजेच पांढऱ्या प्रकाशाच्या लहरी सात रंगांमध्ये विभागल्या जातात. यासोबतच त्यांची दिशाही बदलते. प्रत्येक प्रकाश थोड्या प्रमाणात अपवर्तित होतो.

इंद्रधनुष्यात इतरही अनेक रंग आहेत… कोणते ते जाणून घ्या
जेव्हा अनेक थेंबांपासून भरपूर प्रकाश अपवर्तन होतो, तेव्हा इंद्रधनुष्य तयार होते. म्हणूनच आपल्याला सात रंग दिसतात. ते आहेत- लाल, नारंगी, पिवळा, हिरवा, निळा, इंडिगो आणि जांभळा. पण हे पूर्णपणे सत्य नाही. इंद्रधनुष्यात अनेक रंग असतात. कोणता रंग कधी सुरू होतो आणि कधी संपतो हे सांगणे कठीण आहे. उदाहरणार्थ, निळा आणि हिरवा एकत्र नीलमणी (Turquoise) बनवतात. पण हा रंग अगदी बारकाईने बघावा लागतो, अन्यथा तो दिसत नाही.

तपकिरी रंग न दिसण्यामागचे कारण
वास्तविक हिरवा आणि निळा रंग एकमेकांच्या जवळ असतात, त्यामुळे इंद्रधनुष्यातही नीलमणी रंग तयार होतो. खरंतर रंगांची दुनियाच विचित्र आहे. वेगवेगळे रंग मिळून वेगवेगळे रंग तयार करतात. उदाहरणार्थ, हिरवे आणि लाल एकत्र तपकिरी बनवतात. पण इंद्रधनुष्यातील हिरव्या आणि लाल पट्ट्या खूप दूर आहेत, त्यामुळे ते एकत्र मिसळत नाहीत. या कारणास्तव, आपल्याला इंद्रधनुष्यात तपकिरी रंग दिसत नाही. इंद्रधनुष्यात दिसणार्‍या रंगांच्या पट्ट्या एकत्र मिसळल्या तर आणखी बरेच रंगही दिसू शकतात.

काळा-पांढरा आणि राखाडी दिसत नाही, कारण..
पण इंद्रधनुष्यात असे दोनच रंग आहेत जे तुम्हाला कधीही दिसणार नाहीत. ते आहेत- काळा आणि पांढरा. काळा रंग तेव्हाच तयार होतो, जिथे अजिबात प्रकाश नसतो. परंतु जर प्रकाश असेल तरच इंद्रधनुष्य तयार होते आणि त्यात रंग असतील. म्हणून त्यात काळा रंग असू शकत नाही. अंधारात इंद्रधनुष्य कधीच तयार होत नाही. दुसरीकडे पांढरा रंग का दिसत नाही, कारण त्यात सर्व रंग असतात. म्हणजेच जेव्हा सर्व रंग दृश्यमान स्पेक्ट्रममध्ये आढळतात, त्यातून पांढरा रंग बनतो.

इंद्रधनुष्यात राखाडी रंग का नाही? याचे कारण म्हणजे राखाडी रंग हा काळा आणि पांढरा यांच्या मिश्रणातून तयार होतो. पांढरा रंग प्रकाशाचे प्रतिनिधित्व करतो आणि काळा अंधाराचे प्रतिनिधित्व करतो. आता दोन रंग एकमेकांत मिसळू शकत नाहीत, त्यामुळे इंद्रधनुष्यात राखाडी रंग दिसत नाही. कारण इंद्रधनुष्य प्रकाशात तयार होते. अंधारात नाही. म्हणूनच काळा आणि पांढरा मिसळू शकत नाही. मग राखाडी कुठून येणार?