राष्ट्रीय स्वयंसेवकाचे संस्थापक केशव बळीराम हेडगेवार कोण होते ?

Keshav Baliram Hedgewar : केशव बळीराम हेडगेवार हे राष्ट्रीय स्वयंसेवकाचे संस्थापक आणि सरसंघचालक आहेत. आजही जेव्हा आरएसएसचा उल्लेख होतो तेव्हा हेगडेवारांची चर्चा होते. स्वातंत्र्यलढ्यात त्यांचे काँग्रेसशी वैचारिक मतभेद होते, तिथे काँग्रेस (Congress) धर्मनिरपेक्षतेची चर्चा करत असे, तर हेडगेवार नेहमीच हिंदू (Hindu) राष्ट्राचा पुरस्कार करत. पेशाने डॉक्टर असलेले हेगडेवार हे देखील 1920 च्या दशकाच्या सुरुवातीस काँग्रेसशी संबंधित होते पण लवकरच त्यांचा भ्रमनिरास झाला आणि 1925 मध्ये राष्ट्रीय स्वयंसेवक संघाच्या (Rashtriya Swayamsevak Sangh) स्थापनेनंतर त्यांनी काँग्रेसपासून फारकत घेतली. आज जेव्हा जेव्हा हिंदू राष्ट्राचा उल्लेख येतो तेव्हा केशव बळीराम हेडगेवार नक्कीच चर्चेत येतात.

हेडगेवार यांचा जन्म

१ एप्रिल १८८९ रोजी नागपुरातील (Nagpur) तेलुगू भाषिक देशस्थ ऋग्वेदी सामान्य ब्राह्मण कुटुंबात झाला. तो दिवस हिंदू दिनदर्शिकेनुसार चैत्र प्रतिपदेचा दिवस होता आणि नवीन वर्षाची सुरुवात झाली, आजही राष्ट्रीय स्वयंसेवक संघ या तिथीनुसार त्यांचा वाढदिवस साजरा करतो. त्यांच्या वडिलांचे नाव बळीराम पंत हेडगेवार आणि आईचे नाव रेवतीबाई.

कोलकाता येथील वैद्यकीय शिक्षण

News 18 नुसार, हेडगेवार यांनी बालपणीचे शिक्षण नील सिटी हायस्कूल, नागपूर येथे केले, जिथे त्यांना एका इंग्रज अधिकाऱ्याच्या तपासणीदरम्यान वंदे मातरम (Vande Mataram) हे गाणे गाण्यासाठी काढून टाकण्यात आले. त्यानंतर त्यांनी यवतमाळ आणि नंतर पुण्यात (Pune) शिक्षण घेतले. मॅट्रिकनंतर, त्यांना बी.एस. मुंजे (जे नंतर हिंदू महासभेचे अध्यक्ष झाले) यांनी कलकत्ता येथे शिक्षणासाठी पाठवले जेथे त्यांनी वैद्यकीय शिक्षण घेतले.

1916 मध्ये कलकत्ता (Kolkata) मेडिकल कॉलेजमधून डॉक्टरेट पूर्ण केल्यानंतर, अनुशीलन समिती आणि काँग्रेसमध्ये एक वर्षाची शिक्षण पूर्ण केल्यानंतर 1917 मध्ये ते सामान्य चिकित्सक म्हणून नागपुरात परतले . शिक्षण पूर्ण केल्यानंतर ते बंगालच्या अनुशीलन समितीतही सामील झाले. यानंतर त्यांनी काँग्रेसमध्येही सक्रिय प्रवेश केला. पण ते काँग्रेसमध्ये फार काळ टिकले नाहीत आणि लवकरच त्यांचा काँग्रेसशी भ्रमनिरास झाला.

हेडगेवार त्यांच्या समकालीन हिंदू नेत्यांवर खूप प्रभावित होते. बंकिमचंद्र चॅटर्जी, विनायक दामोदर सावरकर यांचा हिंदुत्व ग्रंथ, समर्थ रामदासांचा दासबोध आणि लोकमान्य टिळकांच्या गीता रहस्य यांचा त्यांच्यावर खूप प्रभाव होता. संत तुकारामांची वाक्येही त्यांच्या पत्रांत लिहिली आहेत, त्यावरून त्यांच्यावर किती प्रभाव होता हे लक्षात येते.

सांस्कृतिक आणि धार्मिक वारसा ही भारताच्या राष्ट्रीयत्वाची ओळख असली पाहिजे, असे राष्ट्रीय स्वयंसेवक संघाची स्थापना हेडगेवारांचे मत होते. 1925 मध्ये दसऱ्याच्या दिवशी त्यांनी राष्ट्रीय स्वयंसेवकाची स्थापना केली, ज्यांचे ध्येय हिंदू समाजाचे सांस्कृतिक आणि आध्यात्मिक पुनरुज्जीवन हे होते ज्याद्वारे अखंड भारताचे स्वातंत्र्य प्राप्त केले जाऊ शकते. त्यांनी 1936 मध्ये संघाची महिला शाखा असलेल्या राष्ट्र सेविका समितीची (Rashtra Sevika Samiti) स्थापना केली.

संघाने कधीही राजकारणात सक्रिय सहभाग घेतला नाही. कोणत्याही प्रकारच्या चळवळीत सहभागी असलेल्यांना स्वयंसेवक म्हटले जायचे. सुरुवातीच्या स्वयंसेवकांमध्ये भैय्याजी दाणी, बाबासाहेब आपटे, एम एस गोळवलकर, बाळासाहेब देवरस आणि मधुकरराव भागवत यांसारख्या प्रसिद्ध लोकांचा समावेश होता. संघाचे कार्यक्षेत्र प्रामुख्याने नागपूरच्या आसपास राहिले असले तरी हळूहळू हेडगेवार यांनी देशातील इतर क्षेत्रांतील अनेक तरुणांना जोडण्याचे काम केले.